Гадны орнуудын баталж, хэрэгжүүлж буй хуулиудыг монголчууд бид улстөрчдийн “буянаар” нутагшуулан, хэрэгжүүлээд багагүй хугацааг өнгөрүүлж байгаа. Тэдгээрийн нэг нь өдгөө дагаж мөрдөж буй Тамхины хяналтын тухай хууль юм. Хамгийн сүүлд 2012 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаас хойш 2013 оны гуравдугаар сарын 1-нээс эхлэн хэрэгжүүлж буй энэ хуулийн тухайд сайшаалтай заалтууд ч бий, анхаарал хандуулах хэсэг ч байдаг.

Тиймдээ ч энэ сарын эхээр УИХ-ын гишүүн Н.Учрал Монгол Улсын Ерөнхий сайдад хандан Тамхины хяналтын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.7.14 дэх заалтын хэрэгжилтийн талаар асуулга тавьсан. Энэ нь сүүлийн шинэчлэлээр нэмэгдсэн  “ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн болон дотуур байраас 500 метрийн дотор тамхи худалдах”-ыг хориглох заалт юм. Гэвч энэ нь манай улсад эерэгээр хэрэгжихээс илүү тамхины худалдааг далд хэлбэрт шилжүүлж, тодорхой албан тушаалтнуудын авлигын “угж” болсон гэдгийг мэргэжлийн байгууллагууд тодорхойлох болжээ.

УИХ-ын гишүүн Н.Учралын санал асуулгад хариулсан Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл танилцуулгадаа “Энэ заалт нь сургуулийн орчин, сурагч хүүхдүүдэд эерэг нөлөө үзүүлж байгаа” хэмээгээд хуулийн дагуу сум, дүүргийн Засаг дарга тамхи худалдаалах тусгай зөвшөөрлийг олгодог бөгөөд 4613 аж ахуйн нэгжийн тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон байна. 2017 оны долоодугаар сарын байдлаар тамхи худалдаалах тусгай зөвшөөрөл бүхий 3717 аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж. Сургууль, дотуур байрнаас 500 метрийн орчимд тамхи худалдаалахгүй байх нь насанд хүрээгүй хүүхдүүдийг тамхины худалдааны ашиг сонирхлоос хамгаалах, дам тамхидалтад өртөхөөс сэргийлэх, агаарын бохирдлыг бууруулахад чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн байна гэж тайлбарласан.

Гэвч хууль чангарах тусам хулгайчийн арга нарийсдаг гэж үг бий. Тэр утгаараа сүүлийн үед дээрх хуулийн заалтыг зөрчих, тамхийг задгайгаар худалдаалах зөрчил олон гарах болсныг албаныхан хэлж байгаа. Харамсалтай нь цэцэрлэг, сургуулиуд дээрх байдалтай тэмцэх эсвэл хориглосон арга хэмжээ авахтай холбоотой эрх зүйн орчин бүрдээгүй. Тиймээс цэцэрлэг, сургуулийн орчинд задгайгаар тамхи борлуулж буй иргэдтэй тухайн боловсролын байгууллагынхан хариуцлага тооцох нөхцөлгүй, үнэндээ толгой сэгсрээд л өнгөрдөг аж.

Хэдийгээр олон нийт Тамхины хяналтын тухай хууль сайн болсон төдийгүй хэрэгжсэнтэй холбоотойгоор нийтийн тээвэр, олон нийтийн үйлчилгээний газрууд, шатахуун түгээх газар болон шатах, тослох, дэлбэрэх материалын агуулах зэрэг газруудад утаат тамхи татах зөрчил гарах нь багассан. Мөн хүүхдүүд тамхи татах байдал 10 гаруй хувиар буурсан гэж үздэг.

Харин дээрх заалтын эсрэг үр дүнд хуулийн хэрэгжилтийг гуйвуулж, авлига өгөх, авах үндэслэл болж буй талаар Н.Учрал гишүүн хэлсэн. Тэрбээр “500 метр гэдэг хэмжээг бууруулан 200-100 метр болгохгүй бол төр татвараа хурааж чадахгүй, тодорхой тооны төрийн албан хаагчийг авлигын сүлжээнд оруулах нөхцөл болжээ. Сонгинохайрхан дүүрэгт жижиг худалдааны бизнес эрхэлж байгаа хүмүүстэй уулзах бүрт энэ талаар ярьж байна. Орон нутагт ч энэ асуудал хүндрэлтэй байна. Амьдрал дээр хэрэгжихгүй, тодорхой тооны хүмүүсийн авлига авах шалтгаан болсон энэ хуулийн холбогдох заалтад өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй” гэж байлаа.

Тэгэхээр улсад татварын орлогыг нэмэгдүүлэх, албан тушаалнуудыг авлигаас ангид байлгахын тулд тамхи худалдан, борлуулах зөвшөөрлийн тойргийг 100-200 метр болгох асуудлыг хөндөх нь ээ.

Аливаа сайн хууль хэрэгжилтийн шатандаа сөрөг үр дагавар гардаг нь манай улсад хэр нутагшиж чадаж байна вэ гэдгээс ихээхэн хамааралтай. Энэ утгаараа орон нутаг, сумдад бол 500 метр гэдэг харьцангуй ойлголт болж байгаа хэрэг. Учир нь сумын төвдөө Нутгийн удирдлагын ордноо байгуулсан сум, суурингуудад тэдгээрийг тойроод сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгүүд нь оршдог. Тэгэхээр 500 метр гэдэг заалтаа дагавал бараг сумын төвөөсөө алслагдсан дэлгүүр, худалдааны газар хайх шаардлага иргэдэд тулгарна. Тэгэхгүйн тулд тамхиа нууцаар зарна. Сум, суурин нь жижиг, хүн ам цөөтэй учраас хэнбугайн дэлгүүр нууцаар тамхи борлуулж байгаа нь дорхноо мэдэгдэнэ. Тэндээс дарга нь ч, цагдаа нь ч, мэргэпжлийн хяналтынхан нь янжуураа авна. Ингээд л тамхийг нууцаар худалдан борлуулагчийн “хамсаатан” болж, эцэстээ өөр хэн нэгэн нь авлигаар түүнийг нь зохицуулдаг горимд шилжинэ. Энэ бол амьдрал дээр хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш бий болсон энгийн үзэгдэл. Үүнийг хөндөн, хуулийн хэрэгжилтээ сайжруулъя гэж байгаа бол газар нутгийн хэмжээ, хүн амын нягтралаа тооцоолж, тамхи худалдан, борлуулах зөвшөөрлөө олгох шаардлага зайлшгүй тулгарч байна.  

М.УЯНГА